نوشته‌ی  امیرحسین مقتدائی | پژوهشگر معماری و شهرسازی

سفرهای فرنگ شاهان قاجار و آشنایی برخی از افراد جامعه با اندیشه‌های اروپایی در آن زمان، ایرانیان را با مفهوم پارک آشنا کرد. پس از این آشنایی، آرام‌آرام پارک در نقشه‌ها هم جایی برای خود باز کرد و تا حدی از مفهوم باغ که آشنای ذهن هر ایرانی بود تفکیک شد. نقل است که نخستین پارک ساخته‌شده در ایران به همت میرزا علی‌خان امین‌الدوله، صدراعظم مظفرالدین‌شاه، در تهران ایجاد شد. فضای پارک امین‌الدوله متفاوت از باغ‌های ایرانی بود. این پارک که در نزدیکی دروازه شمیران قرار داشت و برخلاف باغ‌ها که کمتر مسیری منحنی در آن‌ها طراحی می‌شد، دارای مسیرهای پرپیچ‌وتاب و منحنی بود. دریاچه‌ای هم در آن وجود داشت و با پلی دسترسی به کلاه‌فرنگی آن فراهم می‌شد. به‌مرور بر تعداد پارک‌های تهران افزوده شد . در دوره پهلوی با تأسیس پارک شهر پایتخت صاحب پارکی بزرگ شد و کم‌کم در نقاط مختلفی از شهر، پارک‌هایی ساخته ‌شدند. خیابان پهلوی که طولانی‌ترین خیابان پایتخت بود و خود با چنارهایش فضای سبزی در شهر به‌شمار می‌رفت هم در طول توسعه‌اش تا پیش از انقلاب، میزبان چندین پارک شد؛ از جمله پارک‌های ساعی و ملت (شاهنشاهی).

در سال ۱۳۴۲ دولت تصمیم به اجرای اصل ششم ملی‌کردن جنگل‌ها گرفت و در پی این اقدام، ۱۲۵۰۰۰ متر از اراضی مابین عباس‌آباد و ونک به ساخت پارک اختصاص یافت. محمدرضا پهلوی هم در روز اول آذر همان سال، نهالی در پارک کاشت و سخنانی درباره‌ی اهمیت جنگل‌داری گفت. ساخت این پارک حدود ده سال به طول انجامید، یعنی تا سال ۱۳۵۲. پارک دارای ورودی از خیابان‌های وزرا و ولیعصر بود و از آنجایی که فضای بین این دو خیابان به طور طبیعی ارتفاع کم‌تری داشت، در طراحی مسیرهای پارک سعی شده بود از مسیرهای منحنی و مشابه خطوط اسلیمی استفاده شود تا جابه‌جایی در پارک راحت‌تر صورت گیرد و نیاز چندانی به پله نباشد. با وجود این، به‌مرور در قسمت‌های مختلف پارک پله هم کار گذاشته شد. پارک را به یاد کریم ساعی، از بنیان‌گذاران رشته‌ی جنگل‌داری در ایران و همچنین فردی که پیشنهاددهنده‌ی کاشت درخت چنار در سرتاسر خیابان ولیعصر بود، ساعی نامیدند. ساعی در سال ۱۳۲۴ تعدادی درخت چنار و عرعر کاشته بود و زمین پارک را به وزارت کشاورزی اهدا کرده بود. بعدها، یعنی در سال ۱۳۳۴، پارک به شهرداری تهران واگذار شد. بعد از تصمیم به احداث پارک، حسین محجوبی، از فارغ‌التحصیلان هنرهای زیبای تهران، به عنوان طراح پارک انتخاب شد .

محجوبی متولد سال ۱۳۰۹ در لاهیجان است، تحصیلات دبیرستان خود را در مدرسه البرز گذرانده و در سال ۱۳۳۸ از دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد. در نقاشی‌های او -که نقاش شهیر و خبره‌ای هم هست- تأثیرپذیری از طبیعت دیده می‌شود. محجوبی در طرح پارک تا حد امکان از مصالح طبیعی استفاده کرد، به‌طوری که بخشی از سنگ‌های پارک از بعضی از خیابان‌های تهران که در حال آسفالت‌شدن بودند به این مکان انتفال یافت تا در هزینه‌ها هم صرفه‌جویی شود . معمار در طراحی بخش‌های مختلف پارک از باغ‌های مختلف جهان از جمله باغ ژاپنی هم الهام گرفته بود. با وجود این، شاکله‌ی کلی پارک ساعی با باغ ایرانی هم بیگانه نبود. در انتخاب پوشش گیاهی پارک هم سعی شد گیاهان مقاوم و مناسب آب‌وهوای تهران انتخاب شوند و با وجود تغییر این پوشش در سال‌های مختلف، همچنان انواع مختلف درخت کاج از بیشترین درختانی است که در این پارک کاشته شده است. تنوع فضایی پارک هم به دلیل منابع مختلف الهام‌گیری و هم به دلیل موقعیت پستی‌وبلندی زمین، زیاد است. در طول سال‌هایی که از طراحی پارک می‌گذرد، دخل‌وتصرف‌های متفاوتی در آن انجام شده و حتی مدتی چند گونه از پرندگان و حیوانات هم در پارک نگه‌داری می‌شدند. پس از ساخت فرهنگ‌سرای سرو در شمال پارک و اجرای برنامه‌های فرهنگی در محوطه‌ی مقابل آن، این قسمت از پارک چهره‌ای فرهنگی هم به خود گرفت.

پارک شاهنشاهی (ملت) از جمله‌ی پارک‌های خیابان ولیعصر است که طراحی آن در دهه‌ی چهل شمسی از سوی دولت و به حمایت سازمان پارک‌های شهرداری تهران، به مهندسان مشاور امکو واگذار شد . مهندسان مشاور امکو در سال ۱۳۴۲ تأسیس شده بود و در همان بدو فعالیت اجرای چند پارک و فضای سبز در تهران را عهده‌دار شد. ایرج اعتصام که از مؤسسان مشاوران امکو بود و در آن ایام در دانشگاه تهران هم تدریس می‌کرد، طراح اصلی پارک است. وی در سال ۱۳۰۹ در گرگان متولد شده و در سال ۱۳۳۹ از دانشگاه فلورانس فارغ‌التحصیل شد. زمین پارک پیش از تغییر کاربری، تپه ماهوری بدون درخت و آب بود. طراح هم با حفظ چنین وضعیتی از پستی‌وبلندی‌های آن استفاده کرده و چون زمین صاف نبود و هندسه‌ی مشخصی نداشت، از بین سنت‌های طراحی باغ، مانند باغ ایرانی و باغ‌های دوره‌ی رنسانس در ایتالیا و فرانسه، طراحی به شیوه‌ی باغ‌های انگلیسی را انتخاب کرد. باغ انگلیسی دارای ریشه‌های شرقی است و کمتر هندسه‌ای منظم بر آن حاکم است و به فرم طبیعت نزدیکی بیشتری دارد. چنین تصمیمی هم‌زمان با حضور پولن، معمار انگلیسی، در سازمان پارک‌ها بود و به همین دلیل تصمیم مشاور مبنی بر الهام‌گیری از باغ انگلیسی از طرف کارفرما هم تأیید شد . پارک در زمان ساخت با وسعتی نزدیک به یک میلیون متر مربع، بزرگ‌ترین پارک تهران به‌شمار می‌رفت. برای عملیات اجرایی پارک، حدود سه سال زمان صرف شد و در سال ۱۳۴۷ بخش‌هایی از آن قابل بهره‌برداری بود. با این وجود، پارک رسماً در عصر سه‌شنبه ۲۹ مهرماه ۱۳۵۴ با حضور محمدرضا پهلوی و جمعی از اعضای دربار و دولت افتتاح شد .

افرادی که به دلیل نبود پارک به تفرج در چنارهای حاشیه‌ی خیابان اکتفا کرده بودند، با ساخته‌شدن پارک، این فضا را به یکی از مقاصد خود تبدیل کردند و به این طریق بخشی از کمبود فضای سبز تهران جبران شد. از ویژگی‌های جذاب پارک وجود دریاچه‌ای در آن بود که‌ در قسمت غربی و مرتفع پارک قرار داشت. برای ساخت آن در سمت جنوب شرقی سدی هفده‌متری برپا شد که پله‌بندی‌های آن از ورودی پارک در سمت شرق دیده می‌شود. قسمت غرب دریاچه هم به نگهداری حیوانات و فضایی برای اسکیت اختصاص یافت . برخی از درختان کهن‌سال پارک هم از جای دیگری به پارک منتقل شده‌اند، تعدادی از چنارها در سال ۱۳۴۴ از میدان ونک و تعدادی دیگر از حاشیه‌ی خیابان ولیعصر در نزدیکی پارک‌وی نیز به دلیل احداث خیابان، به پارک منتقل شدند . مجسمه‌های مختلف هم از اجزای جدانشدنی پارک بودند. در سال ۱۳۵۴ و در زمان افتتاح، مجسمه‌ی تعدادی از پادشاهان و سرداران تاریخ ایران از جمله داریوش، شاپور، شاه‌عباس، نادرشاه و رضا پهلوی در پارک نصب شده بودند. در همان روز از مجسمه‌ی اهدایی فرح پهلوی، نخل طلا اثرِ ایلا ویلهلمینا هیلتوننِ فنلاندی هم پرده‌برداری شد. این مجسمه یک ‌بار دیگر در سال ۱۳۹۴ پس از مرمت در جای قبلی خود در تپه‌های شمالی نصب شد . همچنین تعدادی مجسمه پس از ششمین سمپوزیوم بین‌المللی مجسمه‌سازی تهران در سال ۱۳۹۳ به قسمت شرقی پارک و در حاشیه‌ی خیابان ولیعصر اضافه شدند .

دو پارک ساعی و ملت مهم‌ترین پارک‌های خیابان ولیعصر هستند. اگرچه طراحی آن‌ها با یکدیگر ارتباط چندانی ندارد و هرکدام بنا بر موقعیت زمین، محل قرارگیری و دیدگاه معمار، ویژگی‌های متمایزی دارند، اما چنارهای خیابان ولیعصر آن‌ها را به همدیگر پیوند داده‌اند؛ چنارهایی که نسبت به هر یک از آن‌ها وضعیت متفاوتی دارند. این دو پارک، در کنار پارک دانشجو (پهلویِ سابق)، هنوز هم فضاهای عمومی مهم محدوده‌ی خیابان ولیعصر را تشکیل می‌دهند و مخاطبان خاص خود را دارند. پارک دانشجو به دلیل هم‌جواری با تئاتر شهر و قرارگیری در نزدیکی دانشگاه‌های مختلف و خیابان انقلاب، بیشتر مورد توجه دانشجویان و فضایی برای گذر و بازدیدهای کوتاه‌مدت است؛ اما پارک‌های ساعی و ملت به‌دلیل وسعت بیشتر و موقعیت متفاوتشان، نقش متمایزی ایفا می‌کنند و هدف ازپیش‌تعیین‌شده‌ی بسیاری از بازدیدکنندگان‌شان هستند. تنوع فضایی و نحوه‌ی قرارگیری در کنار خیابان، آن‌ها را به فضای مکث خیابان ولیعصر هم تبدیل کرده است؛ فضاهایی که خاطرات نسل‌های مختلف در آن‌ها شکل گرفته و در ذهن شهروندان پایتخت، از اصلی‌ترین تفرجگاه‌های طبیعی تهران به شمار می‌روند.